Table of Contents
ગૌતમ બુદ્ધ ની માહિતીના સ્ત્રોત
ગૌતમ બુદ્ધ અને બૌદ્ધધર્મ ની માહિતી આપણને જાતકકથાઓ અને બૌદ્ધ ગ્રંથો ત્રિપિટક (સૂત્ત પિટ્ટક, વિનય પિટ્ટક અને અભિધમ્મ પિટ્ટક)માંથી મળે છે. આશરે 550 જેટલી જાતકકથાઓ બુદ્ધના પૂર્વજન્મ સાથે સંકળાયેલી છે.
ગૌતમ બુદ્ધ નો જન્મ
ભારતમાં હિમાલય ક્ષેત્ર તરફ નેપાળની તરાઈમાં કપિલવસ્તુ નામનું રાજ્ય હતું. કપિલવસ્તુના ક્ષત્રિયો શાક્ય કહેવાતા. તે ગણરાજ્ય હતું. આ ગણરાજ્યના વડા શુદ્ધોધન હતા અને શુદ્ધોધનનાં પત્નીનું નામ માયાદેવી હતું.
ગૌતમ બુદ્ધનો જન્મ ઈ.સ. પૂર્વે 566માં શુદ્ધોધન અને માયાદેવીના ઘરે થયો હતો. તેમનું બાળપણનું નામ સિદ્ધાર્થ હતું. જન્મના થોડા દિવસો બાદ જ તેમનાં માતા માયાદેવી મૃત્યુ પામ્યાં હતાં. તેથી તેમનું પાલનપોષણ તેમનાં પાલક માતા ગૌતમી મહાપ્રજાપતિએ કર્યું હતું.
સિદ્ધાર્થનું બાળપણ
બાળપણથી જ સિદ્ધાર્થ શિક્ષણ અને જ્ઞાન સાથે સંકળાયેલા હતા. કપિલવસ્તુની બાજુમાં આલારકલામ નામના એક સંતનો આશ્રમ આવેલો હતો. આલારકલામ તેમના ગુરુ હતા. સિદ્ધાર્થ તેમના આશ્રમમાં જતા. અહીં તેઓ ધ્યાન ધરતા હતા.
સિદ્ધાર્થ જ્ઞાન અને સમાધિની ચર્ચા કરતા રહેતા હોવાથી તેમના પિતા ચિંતિત થયા. તેમને લાગ્યું કે સિદ્ધાર્થ સંન્યાસી તો નહિ થઈ જાય ને ?
તેથી સિદ્ધાર્થનાં યુવાવસ્થામાં જ લગ્ન કરાવવામાં આવ્યાં હતાં. તેમની પત્નીનું નામ યશોધરા હતું. તેમને એક પુત્ર પણ હતો જેનું નામ રાહુલ હતું.
ગૌતમ બુદ્ધ નો ગૃહત્યાગ
લગભગ 30 વર્ષની વયે જ્ઞાનપ્રાપ્તિ અને સત્યની શોધ માટે તેમણે પોતાના રાજવી પરિવાર અને રાજ્યનો ત્યાગ કરી સંન્યાસી બનવાનું નક્કી કર્યું. એક રાત્રે તેમના સારથી છન્ન અને પોતાના પ્રિય ઘોડા કંથકને લઈ રાજ્ય બહાર આવેલ નદીકિનારે ગયા.
પોતાના રાજવી પોશાકનો ત્યાગ કરીને છન્નને પોતાનાં તમામ આભૂષણો આપી કંથકને લઈને રાજમહેલ જવા આજ્ઞા આપી અને પોતે સંન્યાસીનાં ભગવાં કપડાં ધારણ કરી જંગલ તરફ ચાલ્યા.
ગૌતમ બુદ્ધ ની સાધના અને જ્ઞાનપ્રાપ્તિ
ગૃહત્યાગ બાદ તેઓ રાજગૃહ અને પછી પુરુવેલા નામના સ્થળે ગયા. અહીં પાંચ બ્રાહ્મણો સાથે તપશ્ચર્યા શરુ કરી. તેમને લાગ્યું કે અન્ન-જળનો ત્યાગ કરી શરીરને કષ્ટ આપવાથી જ્ઞાન પ્રાપ્ત થશે નહિ. અધ્યાત્મમાર્ગ અને પોતાની તૃષ્ણાઓ ઉપર વિજય મેળવવો એ જ મનુષ્યનું મોટું કર્તવ્ય છે. તેમણે પાંચ બ્રાહ્મણોનો સાથ છોડીને એકલા જ તપશ્ચર્યા કરવાનો નિર્ણય કર્યો.
બોધિગયા ખાતે એક પીપળાના વૃક્ષ નીચે બેસી તેમણે સત્ય અને જ્ઞાનપ્રાપ્તિ માટે સાધના શરૂ કરી. ઘણા દિવસોની સાધના પછી વૈશાખી પૂર્ણિમાના દિવસે તેમને જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતાં સિદ્ધાર્થમાંથી તેઓ બુદ્ધ થયા. ‘બુદ્ધ’નો અર્થ જાગ્રત કે જ્ઞાની થાય છે. પાછળથી તેઓ ગૌતમ બુદ્ધ કહેવાયા.
ગૌતમ બુદ્ધ ના ઉપદેશ
જ્ઞાનપ્રાપ્તિ બાદ બુદ્ધ સારનાથ ગયા. જ્યાં તેમને તેમના જૂના બ્રાહ્મણમિત્રો મળ્યા. સૌપ્રથમ વખત તેમણે આ પાંચ બ્રાહ્મણમિત્રોને સારનાથ ખાતે ઉપદેશ આપ્યો. બુદ્ધના આ પ્રથમ ઉપદેશને ધર્મચક્રપ્રવર્તન’ કહેવામાં આવે છે.
બુદ્ધે સંસારનાં દુ:ખોમાંથી મુક્તિ મેળવવા બહુ જ સરળ અને સાદો ઉપદેશ આપ્યો. તેમના મતે ચાર આર્ય સત્ય છે :
- સંસાર દુ:ખમય છે.
- દુઃખનું કારણ તૃષ્ણા છે.
- દુઃખનો નાશ તૃષ્ણાનો ત્યાગ છે.
- અષ્ટાંગિક માર્ગ અપનાવવાથી તૃષ્ણાનો ત્યાગ થાય છે.
બુદ્ધે સમજાવેલાં આ ચાર આર્ય સત્ય બૌદ્ધધર્મના સિદ્ધાંત તરીકે જાણીતાં છે. જેને સમ્યક્ દર્શન પણ કહેવામાં આવે છે.
ગૌતમ બુદ્ધ એક મહાન સુધારક
બુદ્ધ મહાન ધાર્મિક અને સામાજિક સુધારક હતા. ધર્મ અને સમાજમાં વ્યાપેલાં દૂષણો દૂર કરવા માટે તેમણે આજીવન કાર્ય કર્યું. તેમના અનેક શિષ્યો હતા. અનેક રાજાઓ અને રાજ્યો તેમના માનવધર્મથી પ્રોત્સાહિત થયા. તેમણે નીચે મુજબ સુધારકાર્યો કર્યા :
1. ઊંચ-નીચના ભેદભાવોનો વિરોધ
આ સમયે હિંદુધર્મ બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શૂદ્ર એવા ચાર વર્ણોમાં વહેંચાઈ ગયો હતો. બુદ્ધે આ વર્ણવ્યવસ્થાનો જ વિરોધ કર્યો. તેમણે કહ્યું કે, મનુષ્ય ઉચ્ચ કુટુંબમાં જન્મ લેવાથી મહાન બનતો નથી. તે પોતાનાં કર્મોથી, સદ્-વિચારથી, સત્ય અને અહિંસાના પાલનથી મહાન બને છે. તેમણે સમાજમાં વ્યાપેલાં ઊંચ-નીચના ભેદભાવનો ઉગ્ર વિરોધ કર્યો.
2. ઈશ્વર અને આત્માનો ઈન્કાર
બુદ્ધે ઈશ્વર અને આત્માનો ઇન્કાર કરી કર્મવાદને મહત્ત્વ આપ્યું હતું. તેમના મતે જો ઈશ્વર હોય તો દુઃખ સંભવે જ નહિ. આત્માના કલ્યાણમાં રત રહેવાને બદલે વર્તમાનકાળમાં સદ્-વિચારયુક્ત જીવન જીવવું જોઈએ.
3. સ્ત્રીઓને મહત્ત્વ
બુદ્ધે પોતાના આ માનવધર્મમાં પુરુષો જેટલું જ મહત્ત્વ સ્ત્રીઓને આપ્યું. તેમણે કહ્યું નિર્વાણનો માર્ગ માત્ર પુરુષો માટે જ નથી, સ્ત્રીઓ પણ સાધના અને કર્તવ્યથી નિર્વાણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
4. કર્મકાંડનો વિરોધ
હિંદુધર્મમાં વ્યાપેલા કર્મકાંડનો વિરોધ કરી તેમણે યજ્ઞમાં થતી પશુહિંસાને અટકાવવા તેનો વિરોધ કર્યો. તેમણે કહ્યું કે અહિંસા સર્વોચ્ચ ગુણ છે. તમામ પ્રાણીઓ પ્રત્યે અહિંસાથી વર્તવું તે માનવનું સૌથી મોટું કર્તવ્ય છે.
ગૌતમ બુદ્ધ નિર્વાણ
બુદ્ધને વૈશાખી પૂર્ણિમાએ બોધિવૃક્ષની છાયામાં જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી બુદ્ધ ભારતમાં સમાજ અને ધર્મમાં સુધારા કરતા રહ્યા. અનેક લોકોને તેમણે સદ્-માર્ગે વાળ્યા. સત્ય અને અહિંસાનો ઉપદેશ આપી માંસાહાર અને ઊંચ-નીચના ભેદભાવનો વિરોધ કર્યો. 80 વર્ષની વયે કુશીનારામાં તેમનું અવસાન થયું અને તેઓ નિર્વાણ પામ્યા. પરંતુ વિશ્વભરમાં આજે પણ તેમના વિચારો અને ધર્મ જીવંત રહ્યા છે.
